«جمعه مسجد» بازمانده از دوره سلجوقیان ترک |

اردبیل از دیرباز به واسطه خاستگاه سلسله صفویان و تحکیم وحدت ملی حول محور اسلام و تشیع، به عنوان شهری مذهبی آوازه عام و خاص بوده و آثار تاریخی یادگار ادوار مختلف نظیر «جمعه مسجد» بازمانده از دوره سلجوقیان، نشانگر رواج دین و دیانت در اعصار گذشته در این دیار است.

سلجوقیان که به گواهی تاریخ از طوایف ترک و ترکمن و سنی مذهب بوده‌اند در سده‌های پنجم و ششم هجری قمری بر نواحی وسیعی از ایران و عراق حکمرانی می‌کرده‌اند و با گسترش قلمرو حاکمیت خود، به توسعه سیاسی و ترویج دین نیز همت داشته‌اند و مطابق مستندات موجود، «جمعه مسجد» اردبیل مربوط به دوران سلجوقیان بوده و ساختمان قبلی مسجد به احتمال قوی به صورت آتشکده‌ای در کنار مسجد قرار داشته است.

جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده اما در حمله مغول‌ها تخریب شده و در سال ۱۳۵۷ در جریان ساخت و توسعه خیابان سی‌متری، بخش زیادی از تپه تاریخی ساختگاه مسجد از بین رفته و بدنه شرقی محوطه محراب دچار شکستگی و رانش شده و امروزه هم به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین، در معرض لرزش و فرسایش قرار دارد.

بنای فعلی مسجد شامل گنبدخانه و ایوان بزرگی است و این مسجد که در برخی کتاب‌ها از آن به عنوان مسجد جامع یاد شده، تا اوایل دوره صفوی آباد بوده‌ و طبق بررسی‌های هیئت کاوشگری ایرانی، در قرون اولیه اسلامی ساخته شده‌ و در دوره‌ سلجوقی بسیار وسیع‌تر از بنای مکعبی فعلی بوده است.

تصرف اشخاص در حریم و تپه و احداث منازل روی دامنه ساختگاه، به تدریج از وسعت مسجد کاسته‌ است و در کاوش‌های باستان‌شناسی سال ۱۳۶۷، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد از خاک بیرون آمده و تاریخ مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آن طی ادوار مختلف را مشخص کرده است.

شکل و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بوده، ساخته شده‌ و این از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل است و در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها، دهلیزها و راهروهای شبکه‌ای منظم ساخته شده‌ و بلندی هر راهرو زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و پهنای آن ۸۰ سانتی‌متر است.

اکنون ایوان مجاور گنبدخانه به صورت مسجد استفاده می‌شود و با شبکه راه‌های زیرزمینی از جنوب به محوطه محراب و از بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می شود و پوشش فعلی مسجد به صورت سقف مسطح متشکل از سه ردیف ستون‌های سه تایی است که در زمان قاجار ساخته شده‌ و در بدنه مناره، فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه‌ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد به ابعاد ۹,۸۰ ‍‍‍‍× ۱۲.۵۰ متر دیده می‌شود.

جمعه مسجد اردبیل گنبد آجری بزرگی داشته و در گذر ایام فرو ریخته و تنها دو قسمت قوسی شکل ناقص از گنبد خارجی و قسمت محدودی از گچ بری‌های گنبد داخلی در چهار گوشه فوقانی دیواره‌های شبستان اصلی باقی مانده است.

ماذنه مسجد اثر دیگری است که به صورت گلدسته استوانه‌ای در ضلع غربی شبستان اصلی مسجد و به فاصله تقریبی ۱۵ متری قرار دارد و ایوان مسجد به گنبدخانه متصل است و در قسمت شمالی آن واقع شده و با تیرهای چوبی پوشانده شده و نمازخانه فعلی را به وجود آورده است.

این بنا در فهرست آثار فرهنگی ملموس کشور به ثبت رسیده و در سال ۱۳۹۶ به سفارش معاونت فرهنگی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کتاب «جمعه مسجد اردبیل» توسط علیرضا انیسی در ۶ فصل در ۵۰۰ نسخه تمام رنگی با قطع خشتی تهیه و منتشر شده است.

روند سامان دهی جمعه مسجد

مطابق اعلام اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل در شهریور ماه ۱۳۹۷، سامان‌دهی مسجد شامل پاکسازی محوطه، نخاله‌برداری و نظافت داخل بنا، شیب بندی و اجرای آجرفرش پشت بام در ۲۰۰ متر مربع با ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار آغاز شد. در سال ۱۳۹۷ نخستین گالری شهری با ۱۰ غرفه حاوی تابلوهای تاریخی و فرهنگی با هدف معرفی جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی در محل جمعه مسجد دایر شد و در شهریور ۱۴۰۰ صحن فرهنگی مذهبی مسجد با یک‌هزار و ۵۲۳ مترمربع مساحت برگزاری برنامه‌های آیینی و فرهنگی آماده شد و در فروردین ۱۴۰۱ مبلغ ۳۰ میلیارد ریال اعتبار برای سامان‌دهی و مرمت بنا اختصاص یافت.

آخرین یافته‌ها در جمعه مسجد

سرپرست تیم کاوش در جمعه مسجد اردبیل می‌گوید: مسجد روی تپه‌ای بنا شده و تازه‌ترین کاوش‌ها بر این بنا و ساختگاه آن از سال ۱۳۹۸ شروع شد و ما در ابعاد چهار در چهار و ۱۰ در ۱۰ متر به عمق ۱۲.۵۰ سانتی متر حفاری انجام دادیم و قدیمی‌ترین لایه‌های به دست آمده، از زندگی انسان‌ها در آن در دوره اشکانی حکایت دارد. دکتر حسن یوسفی اضافه می‌کند: سفال‌های به دست آمده از این لایه‌ها، این احتمال را می‌دهد که به عصر مفرغ نیز مربوط باشد و لایه‌های بعدی به دوره‌های ساسانی و اسلامی ارتباط دارد و آثار معماری خشتی دوره ساسانی در زیر مسجد به دست آمده است.

به گفته او برای کشف حقایق تاریخی از ساختگاه جمعه مسجد به تحقیقات بعدی و تکمیلی نیاز است تا با به دست آمدن آثار و شواهد لازم، فرضیه وجود آتشکده در آن ثابت شود و استمرار کاوش‌های باستان‌شناسی به تامین اعتبارات لازم نیاز دارد.

او ادامه می‌دهد: در کتاب «فتوح البُلدان» احمدبن یحیی بلاذری آمده است نخستین مسجد منطقه آذربایجان در اردبیل بنا شده است که احتمال دارد در زیر جمعه مسجد فعلی بوده است و این دوره، با ورود مسلمانان به ایران، آذربایجان و اردبیل مصادف بوده است و جمعه مسجد فعلی یادگار دوره سلجوقی و اتابکان آذربایجان است و سکه‌های دوره سلجوقیان از حفاری‌ها به دست آمده است.

سرپرست تیم کاوش در جمعه مسجد اردبیل گفت: وسعت فعلی حریم مسجد در حدود ۲۵۰ در ۳۵۰ متر است و طی روزگاران و به علت احداث جاده و توسعه شهری محدود شده است و در صورت تامین اعتبار و تداوم کاوش‌ها در سطحی فراتر از کاوش‌های قبلی، واقعیت‌های تاریخی جدیدی از ساختگاه مسجد به دست خواهد آمد که در معرفی هویت و قدمت اردبیل و پیشینیان آن موثر خواهد بود.