عشایر شاهسون؛ از اصالت تا زندگی شیرین |

همانطور که می‌دانید یکی از جذاب‌ترین و زیباترین شیوه‌های زندگی در برخی نقاط کشور کوچ‌نشینی است. بسیاری از افرادی که در شهر‌های بزرگ و شلوغ زندگی می‌کنند ترجیح می‌دهند که تعطیلات خود را در کنار عشایر و تماشای ییلاق آن‌ها بگذرانند و بتوانند آرامش زندگی آن‌ها را از نزدیک لمس کنند.

در بخش‌های متفاوتی از کشور ایران، ایل‌های مختلفی وجود دارند که این شیوه از زندگی را سال‌هاست پیش گرفته‌اند و زندگی سالمی را دنبال می‌کنند. یکی از مهم‌ترین و مشهورترین این ایل‌ها، عشایر شاهسون هستند که در واقع گروهی از ایل‌های آذربایجانی به شمار می‌روند و در منطقه دشت مغان و همین‌طور اردبیل زندگی می‌کنند. در این مطلب همراه ما باشید تا عشایر شاهسون را بهتر و کامل‌تر بشناسیم.

عشایر شاهسون در طول تاریخ

گفته می‌شود که شاهسون‌ها از سوی شاه عباس اول سازماندهی شده‌اند تا موقعیت طایفه‌های ترک قزلباش را فراهم کنند. پیش از این برخی از این طوایف به دستور نادر شاه افشار و توسط رهبری بدرخان از طایفه ساریخان بیگلو متحد شده بودند. در قرن هجدهم به دلیل رقابت‌های خانواده بدرخان، شاهسون به دو دسته تقسیم شد که بعد از آن با نام‌های شاهسون اردبیل و مشکین شهر شناخته می‌شوند.

در زمان حکومت قاجاریه اتفاقات بسیاری در قلمروی عشایر شاهسون رخ داد، به‌خصوص آنکه در زمان فتحعلی شاه بعد از عقد قرارداد گلستان بین ایران و روس، روس‌ها در منطقه تالش و قسمت‌های شمالی مغان ساکن شدند و طبیعتاً این مسئله باعث تهدید سرزمین‌های قشلاقی شاهسون‌ها شد. علاوه بر این بر اساس عهدنامه ترکمنچای مرز‌های ایران از قسمت شمالی محدود شد و در نتیجه آن بخش‌های زیادی از منطقه قشلاقی عشایر شاهسون از بین رفت.

نحوه کوچ عشایر شاهسون

عشایر شاهشون ۶ درصد جمعیت استان اردبیل و ۵/ ۶ درصد جمعیت عشایر کل کشور را تشکیل می‌دهند. همان‌طور که می‌دانید یکی از ابعاد اصلی زندگی عشایر کوچ است که به دو صورت عمودی یا افقی انجام می‌گیرد. در استان اردبیل این کوچ به صورت عمودی شکل می‌گیرد و از کمترین ارتفاع که چیزی حدود متر از سطح دریاست شروع می‌شود و تا ارتفاع ۴۵۰۰ متری نیز ادامه پیدا می‌کند.

این کوچ عشایر شاهسون شامل کوچ بهاره و پاییزه می‌شود. کوچ بهاره بر اساس عرف و عادت محلی از چیزی نزدیک به ۴۵ روز بعد از سال نو آغاز می‌شود و تقریباً دو تا سه هفته زمان می‌برد، این در حالی است که کوچ پاییزه از اواسط شهریور ماه شروع می‌شود و ۴۰ تا ۴۵ روز طول می‌کشد.

معیشت عشایر شاهسون

عشایر شاهسون که ترک زبان هم هستند در زندگی کوچ‌نشینی خود به دامداری در مراتع سرسبز دشت مغان می‌پردازند و گوسفند‌هایی از نژاد مغانی، ترکیب اصلی دام آن‌ها را تشکیل می‌دهد، اما این عشایر در کنار دامداری در قالی‌بافی نیز بسیار مشهور و البته ماهر هستند و قالی و قالیچه‌های بی‌نظیری را با هنر و حوصله خود خلق می‌کنند، به همین دلیل هم امروزه در کنار دامداری از طریق فروش صنایع دستی خود نیز امرار معاش می‌کنند.

هنر و صنایع دستی این عشایر تنها در بافت قالی و قالیچه خلاصه نمی‌شود. بلکه آن‌ها محصولات دیگری هم‌چون جاجیم، گیوه، پاپوش، خورجین، ورنی، جوال، دستکش، شال گردن، کلاه، توبره، جوراب، زیلو، نمد، حصیر و… را نیز تولید می‌کنند. جالب است بدانید که طرح‌های به‌وجودآمده بر روی جاجیم‌ها همگی بدون هیچ نقشه و تنها زاییده ذهن خلاق هنرمندان عشایر است.

حالا که بحث از هنر شد بد نیست به موسیقی ایل شاهسون نیز اشاره کنیم. موسیقی متداول در زندگی این عشایر عاشیقی نام دارد و در واقع روایتی از فرهنگ شفاهی، تاریخ حماسه‌ها، رزم‌ها و رویداد‌های مهم تاریخی در منطقه آذربایجان است. اشعار عاشیق‌ها هجایی هستند و بر اساس تعداد هجا‌ها و مفهومشان نامگذاری می‌شوند. از میان مشهورترین اشعار عاشیقی می‌توان به گرایلی، قوشی، تجنیسی، بایاتی، باغلاما، خلق ماهنسی و… اشاره کرد. در کنار این، عشایر شاهسون در مراسم مذهبی و ملی، عروسی‌ها، تغزیه و… نیز انواع دیگری از موسیقی را به کار می‌گیرند.

اسکان عشایر شاهسون

یکی از انواع مسکن عشایر شاهسون آلاچیق‌هایی با سازه‌های چوبی است که از ۳۲، ۲۸ و یا ۲۴ چوب صیقل‌خورده به چوبوغ ساخته می‌شود و در نهایت نیز چادری شبیه به یک نیم‌کره گنبدی‌شکل را تشکیل می‌دهد. پوشش خارجی این چادر‌ها از نمد سفید تهیه‌شده از پشم گوسفندان است که با فرمول به‌خصوصی آراسته شده‌اند. این نمد‌ها توسط مردان ایل به قطعات منظمی بریده شده و بر اساس اندازه و شکل موردنظر برای چادر‌ها دوخته می‌شوند. این پوشش از ۵ قسمت اصلی با نام‌های یانلیق در طرفین، دالیق، تپه لیک و قاپی لیق تشکیل می‌شود.

نوع دیگری از مسکن مربوط به عشایر شاهسون چیزی به نام کومه است. کومه، مسکنی طوسی رنگ شبیه دالان است که با استفاده از چوبوغ‌های جنگلی صیقل‌نشده و نمد‌های مستعمل ساخته می‌شود. این کومه‌ها غالباً به عنوان محل پخت و پز، تولید لبنیات و… مورد استفاده قرار می‌گیرند.

گردشگری عشایر شاهسون

همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد، سفر به محل زندگی عشایر شاهسون، طرفداران بسیاری در میان مسافران و گردشگران دارد. بسیاری از افراد بازدید از دشت مغان و عشایر شاهسون را از بهترین تجربیات گردشگری خود می‌دانند. امروزه تور‌های گردشگری بسیاری وجود دارند که مسافران را در بازدید از این عشایر همراهی می‌کنند.

بهترین زمان این بازدید از این محل به لحاظ هوای مناسب و مطبوع، فصل‌های بهار و تابستان است و توصیه ما این است که برای این کار چیزی حدود یک تا دو روز زمان بگذارید. لازم به ذکر است که سکونتگاه ییلاقی این عشایر حوالی کوه سبلان، رشته کوه بزگوش و حوالی شهر‌های سراب، اردبیل، مشکین شهر و هم‌چنین کناره دریاچه نئور بوده و سکونتگاه قشلاقی آنان نیز منطقه مغان هستند.